چالش‌های حکمرانی در سوریه پسا اسد؛ از افراط‌گرایی تا دخالتهای خارجی

سقوط رژیم بشار اسد در سوریه فرصتی برای گروه‌هایی مانند هیئت تحریر الشام فراهم کرد تا از نقش نظامی به بازیگری سیاسی تغییر وضعیت دهند اما علی رغم حمایت‌های همه جانبه ترکیه و قطر، همچنان مشروعیت سیاسی و اختلافات داخلی میان گروه‌های مختلف، مانعی جدی بر سر راه اتحاد و موفقیت این گروه‌ها محسوب می شود.

به گزارش نگاه نو، سقوط رژیم بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، فضای سیاسی و امنیتی سوریه را دستخوش تحولی بزرگ کرد و زمینه ساز ورود این کشور به مرحله‌ای تازه با مشخصاتی کاملا متفاوت شد. این تحولات همزمان با ظهور بازیگران جدیدی مانند ترکیه و گروه‌های شبه‌نظامی وابسته به آن، فرصت‌ها و چالش‌هایی را برای آینده این کشور و گروههایی که با الهام از تفکرات اخوانی طی سالهای گذشته به دنبال در اختیار گرفتن قدرت در برخی کشورهای اسلامی بوده اند به همراه داشته است.

تجربه تاریخی نحوه کنشگری این گروهها نشان می‌دهد که آنها در مواجهه با تغییرات محیطی، همواره تلاش کرده‌اند خود را بازتعریف کنند و نقش فعالی در عرصه سیاست ایفا کنند. در این میان، اقدامات هیئت تحریر الشام و رهبر آن محمد الجولانی که همچنان در فهرست گروه‌های تروریستی سازمان ملل قرار دارد نشان‌ دهنده تلاشی مشابه برای تغییر رویکرد از یک گروه شبه‌ نظامی به نهادی سیاسی است.

چالش‌های پیش‌رو

تجربیات شکست‌ خورده در مصر، تونس و لیبی موجب شده گروه‌هایی که در سال‌های اخیر با الهام از تفکرات تقریبا مشابه قصد به دست گیری قدرت در سایر کشورهای اسلامی را داشته اند به دلیل کاهش اعتماد عمومی به آنها با نوعی عدم مشروعیت سیاسی روبرو شوند. در سوریه نیز گروه‌هایی مانند تحریر الشام تلاش کرده‌اند با کمک کشورهایی چون قطر و ترکیه ضمن مدیریت تغییرات سیاسی، جایگاه خود را تثبیت کنند اما هنوز با انتقادهایی از سوی گروه‌های جهادی و افراد ذی نفوذ محلی روبرو هستند. وجود اختلافات ایدئولوژیک و تاکتیکی میان گروه‌های مختلف از جمله بین جهادی‌ها و اسلام‌گرایان میانه‌رو، چنان که در سایر تجربیات مشابه نیز بروز کرد، مانع اتحاد مؤثر شده است.

چشم انداز آینده

گروه‌هایی که اکنون قدرت را در سوریه در اختیار دارند در صورتی که نتوانند در جلب حمایت عمومی و حل اختلافات داخلی موفق عمل کنند مانند تجربیات مشابه در کشورهای دیگر به سمت زوال خواهند رفت و ممکن است تجربه ناموفق دیگری به تجربیات این تفکر افزوده شود.

البته با توجه به سرمایه گذاری جدی ترکیه و قطر برای ایجاد و پیشبرد بسترهای شکل گیری موفقیت برای این گروهها در سوریه پسا اسد، یکی از احتمالات قابل توجه این است که در صورت کاهش اختلافات داخلی میان جریانات اصلی حاضر در قدرت، این گروهها با تن دادن به نوعی دموکراسی هدایت شده به مشارکت محدود برخی بازیگران دیگر در نظام سیاسی آینده در این کشور رضایت بدهند و با کاهش حساسیتها در عرصه داخلی و خارجی ساز و کارهای کمتر ایدئولوژیک را برای اداره حکومت آتی در سوریه بپذیرند.

به صورت طبیعی شکل گیری این روند با توجه به تنوع گروههای حاضر در سوریه و رویکردهای سیاسی و اعتقادی متفاوت آنها با چالشهای جدی روبرو خواهد بود. بویژه آن که دخالتهای خارجی و اثر گذاری آنها بر کنش هر یک از این گروهها می تواند بر پیچیدگیهای موجود در محیط سیاسی و امنیتی سوریه بیفزاید. در چنین شرایطی که بی‌ثباتی مهمترین عامل تاثیرگذار بر هر اقدامی است، برخی گروه‌ها ممکن است برای بازیابی قدرت خود به خشونت روی آورند که می‌تواند به افزایش ناآرامی‌ها و تهدیدات در محیط داخلی سوریه و همچنین در سطح منطقه‌ منجر شود.

بدلیل بافت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جامعه سوریه و همچنین گرایشات قومی و مذهبی موجود در این کشور آینده سیاسی سوریه به شدت تحت تأثیر رقابت‌های داخلی میان گروه‌های اسلام‌گرا و سکولار، تنش‌های قومی و مذهبی و نقش‌آفرینی بازیگران خارجی قرار خواهد داشت. احتمال تجزیه سوریه به مناطق تحت کنترل گروه‌های مختلف، سناریوی دیگری است که برخی تحلیلگران به آن اشاره دارند، به‌ویژه در مناطق شمالی که تحت نفوذ ترکیه و کردها است.

سرمایه‌گذاری خارجی و تلاش برای ارائه الگویی از حکمرانی مؤثر در مناطق تحت کنترل، می‌تواند به تلاش این گروه‌ها برای بازیابی مشروعیت خود کمک کند. با این حال، اگر این گروه‌ها نتوانند اختلافات داخلی را مدیریت کنند یا حمایت عمومی را جلب کنند، ممکن است به سرنوشت مشابه جریان‌های مشابه در مصر و لیبی دچار شوند و تأثیر خود را از دست بدهند.